Miasto i GminaSzamotuły

Wszystko ma swoją historię

•  Portal kulturalno – historyczny – regionszamotulski.pl

Szamotuły - Rynek

Miasto ma starą metrykę. Centrami jego kształtowania były gród Osówka położony w pobliżu dzisiejszego Gałowa, osada targowa Stare Szamotuły – leżąca ok 2,5 km na północ od dzisiejszego centrum miasta tzw. Nowe Szamotuły położone na obszarze obecnego śródmieścia, Świdlin – Ostrówek zlokalizowany na prawym brzegu rzeki Samy.

Pierwsza wzmianka źródłowa o osadzie Stare Szamotuły pochodzi z 1231 r. Przed 1257 r. otrzymała ona od Przemysła I prawo do odbywania targów. W 1284 r. kasztelan poznański Tomisław uzyskał od księcia Przemysła II zwolnienie Nowych Szamotuł wraz z jedenastoma okolicznymi wsiami od opłat targowych oraz przywilej lokowania tych osad na prawie zachodnim.

Nowe Szamotuły nazwane zostały w źródłach po raz pierwszy miastem w 1383 r., ale istniały już z pewnością ok 1306 r., kiedy utworzono parafię św. Stanisława. Prawa miejskie otrzymały w 1420 r., ponowiono je w latach 1450 i 1455. Prawdopodobnie wówczas zastąpiono stary herb miasta (w czerwonym polu głowa św. Jana Chrzciciela na złotej misie) nowym – ukoronowana głowa na niebieskim tle i pod nią klejnoty w kształcie rombów. Później nad tarczą herbową umieszczono koronę i po bokach dwie wstęgi z datą 1455. Taki herb obowiązywał w okresie II Rzeczypospolitej i zaraz po wojnie do 1950 r. Obecnie, nawiązując do tradycji, należy używać tego herbu. Szamotuły były własnością prywatną Świdwa-Szamotulskich i Górków, później przechodziły w różne ręce między innymi Rokossowskich, czy Korzbok-Łąckich. W 1455 r., przy kościele p.w. Świętego Stanisława Biskupa założono szkołę parafialną pod patronatem magistratu i właściciela miasta. Wielką zasługą tej szkoły było wykształcenie wielu wybitnych Szamotulan, których wkład do skarbnicy kultury polskiej jest bardzo poważny. Jej wychowankami byli m.in. późniejsi profesorowie Akademii Krakowskiej: Wojciech Krypa, Jan Paterka, Marcin Cichosz, Mateusz Krypa, Szymon z Szamotuł, Mateusz Kmita, Grzegorz Snopek - rektor Akademii Lubrańskiego w Poznaniu w 1534 r., profesor i rektor uczelni krakowskiej w latach 1537–1538, fundator dwóch stypendiów dla niezamożnych studentów pochodzących z Szamotuł i okolicy (pierwsza w Polsce regularna fundacja stypendialna). Miasto rozsławił Wacław z Szamotuł – wybitny muzyk, nadworny kompozytor i kapelmistrz króla Zygmunta Augusta, upamiętniony w 1947 r. obeliskiem dłuta rzeźbiarzy poznańskich: Bazylego Wojtowicza i Czesława Woźniaka. Mało znany jest również fakt narodzin w Szamotułach dwóch sławnych kompozytorów, braci Xavery’ego i Fhilippa Scharwenków (Xavery - kompozytor, wirtuoz fortepianowy; Fhilipp – kompozytor, nauczyciel muzyki). Szerzej byli oni znani jako artyści niemieccy.

Słynni pianiści i kompozytorzy przełomu XIX i XX wieku, znani współczesnym sobie w całej Europie i na świecie. Urodzili się w Szamotułach i tutaj wychowywali się. Późniejsze losy obu braci związane były z Poznaniem i Berlinem, gdzie kształcili się i gdzie zaczęły się ich kariery artystyczne. Większość życia spędzili w Niemczech i czuli się obywatelami tego kraju, ale polskiego pochodzenia się nie wypierali i w swoich kompozycjach czerpali inspiracje z polskiej muzyki i tańców. W czasach kiedy tworzyli i koncertowali znani byli na wszystkich liczących się wówczas salonach Europy i świata. Później stopniowo zapomniano o nich i ich twórczości. Od kilkunastu lat, początkowo w Niemczech, później w Polsce zaczęto wracać do twórczości braci Scharwenków. Od kilku lat w Szamotułach – miejscu urodzenia Xawerego i Philippa Scharwenków organizuje się festiwale muzyki scharwenkowskiej. Ostatni, z przełomu czerwca i lipca 2011 roku – II Międzynarodowy Festiwal im. Philippa i Xawera Scharwenków oraz VII Mistrzowski Kurs Wiolonczelowy były po raz kolejny dużym sukcesem i z pewnością wpiszą się trwale w kalendarz szamotulskich wydarzeń kulturalnych o zasięgu międzynarodowym.

W okresie między XV a XVII w. miasto było poważnym ośrodkiem przemysłu olejarskiego, sukienniczego, garncarskiego i powroźniczego. W XVI w. stanowiło jedno z aktywniejszych ośrodków renesansu i reformacji w Wielkopolsce. Reformacji sprzyjali ówcześni właściciele miasta: Jan Świdwa-Szamotulski i Łukasz III Górka.

W 1551 r. w oficynie zamku Górków bracia czescy założyli pierwszą w Wielkopolsce drukarnię. Tłoczyła głównie czeskie druki religijne, m.in. wydała jeden z ważniejszych zabytków czeskich: “Kancjonał Czeski” (1561). Drukarnią kierował w latach 1558–1561 Morawianin z Ujezda Aleksander Aujezdecki. Z Zamkiem łączą się dzieje księżniczki litewskiej - Halszki z Ostroga, zmuszonej do małżeństwa z Łukaszem III Górką i więzionej przez niego w jednej z baszt (obecnie zwie się Basztą Halszki). W XVII w. Szamotuły wydały wybitnego myśliciela i uczonego, lekarza, przyrodnika i filozofa Jana Jonstona, autora wielu dzieł naukowych (1603-1675) . Wywodził się on ze środowiska szamotulsko – ostrorogskich Braci Czeskich i wiele lat później wraz z Janem Amosem Komeńskim rozsławili leszczyńską gminę Braci Czeskich na cały świat. Przełom XVI i XVII w. był bardzo pomyślny dla rozwoju Szamotuł. Po wojnach szwedzkich podupadłe miasto ożywiło się ponownie dopiero na początku XIX w. W 1808 r. powstała tu elementarna szkoła ludowa na zasadach określonych przez Komisję Edukacji Narodowej. Od 1815r. Szamotuły wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1818 r. utworzono powiat szamotulski, który z małymi korektami granic przetrwał do 1975 r. W czasie zaboru pruskiego szamotulanie czynnie przeciwstawiali się naporowi germanizacyjnemu. Wielu z nich brało udział we wszystkich powstaniach narodowych począwszy od kościuszkowskiego w 1794 r. Urodzony w Szamotułach Edmund Callier w powstaniu 1863–1864 był naczelnikiem sił zbrojnych na Mazowszu, później zasłużonym publicystą pisarzem i działaczem społeczno-kulturalnym Wielkopolski.

W 1838 r. w Szamotułach powstało Kasyno Obywatelskie, które było ośrodkiem życia gospodarczego, kulturalnego i towarzyskiego. Trwałym pomnikiem działalności Kasyna jest stojący do dziś budynek, tzw. Ognisko. W latach 1840–1846 działało w nim Towarzystwo Zbieraczy Starożytności Krajowych pierwsze w Polsce naukowe stowarzyszenie archeologiczne. W latach 1918–1919 Szamotuły stanowiły jeden z ważniejszych ośrodków Powstania Wielkopolskiego, a jednym z najbardziej zasłużonych powstańców był Maksymilian Ciężki. Powstaniec wielkopolski, oficer Wojska Polskiego, współtwórca sukcesu złamania szyfrów niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”. Smutny los emigranta, który w obawie przed represjami komunistycznych władz nie mógł wrócić do ojczyzny. Niemożność połączenia się z rodziną i złe, niewdzięczne traktowanie przez Brytyjczyków nie były z pewnością nagrodą za jego wybitne zasługi. A to właśnie Maksymilian Ciężki swoimi działaniami przyczynił się do rozpracowania niemieckiej maszyny szyfrującej, co z kolei wpłynęło na szybsze pokonanie Niemiec i zakończenie II wojny światowej. Maksymilian Ciężki w życie publiczne wszedł już jako 16-latek, kiedy na początku I wojny światowej założył w Szamotułach organizację skautów, która była zakamuflowanym sposobem naboru ochotników do Legionów Polskich. W 1917 roku został przymusowo wcielony do armii niemieckiej. Będąc na urlopie zdołał założyć organizację konspiracyjną, która zajęła się skupem broni od Niemców. W momencie wybuchu powstania wielkopolskiego Maksymilian Ciężki uzbroił robotników w Poznaniu i zastąpił urzędników niemieckich Polakami. Później połączył się z jednym z oddziałów powstańczych i opanował Wronki. Swoją patriotyczną postawą przyczynił się z pewnością do sukcesu powstania. Od 1920 roku był słuchaczem Oficerskiej Szkoły Łączności w Zegrzu. Po ukończeniu szkoły dowodził radiostacjami w Poznaniu, w Dowództwie VI Armii, II Armii, 18 Dywizji Piechoty i Wojska Litwy Środkowej w Centralnej Radiostacji w Warszawie. W 1923 przydzielony został do II Oddziału Sztabu Generalnego. W 1929 roku rozpoczęły się intensywne działania w celu wyselekcjonowania najlepszych matematyków dla potrzeb kryptologii. Nie do przecenienia jest rola jaką odegrał nasz rodak w całym tym procesie, który doprowadził w końcu do rozpracowania maszyny szyfrującej, która uchodziła za tak wysoce zaawansowany wynalazek, nie do pokonania. Coś co wydawało się niemożliwym stało się możliwe, między innymi dzięki wielkim wysiłkom naszego krajana, którego prochy dopiero w 2008 roku zostały przewiezione i pochowane na cmentarzu w rodzinnych Szamotułach. Tego samego dnia odsłonięto pomnik Maksymiliana Ciężkiego, który stoi przed parkiem jego imienia. 3 maja 2009 roku w uznaniu wybitnych zasług dla nauki polskiej, za działalność na rzecz wolnej Polski, za osiągnięcia w podejmowanej działalności państwowej i publicznej, Maksymilian Ciężki został odznaczony pośmiertnie przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Wspominając wybitnych szamotulan nie sposób pominąć księdza kanonika Henryka Szklarka–Trzcielskiego. Był Oficerem Wojska Polskiego, w 1939 roku kapelanem Obornickiego Batalionu Obrony Narodowej, od 1944 roku podpułkownikiem, kapelanem Armii Krajowej. Powstaniec warszawski, duszpasterz powstańczy na Starówce, za zasługi odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militarii, w 2001 roku awansowany na stopień pułkownika.

Urodzony w 1908 roku w Polesiu w powiecie nowotomyskim związany był mocno z Szamotułami, gdzie uczęszczał do Szkoły Powszechnej, a później do Gimnazjum. Tutaj ukształtował się jego charakter i patriotyczny kręgosłup, których nie zdołali złamać ani hitlerowcy ani komunistyczne represje.

Ten wybitny obywatel swoim życiorysem mógłby obdzielić przynajmniej kilka osób. Okres II wojny światowej to okres jego aktywnej działalności. Los zetknął go z takimi ludźmi jak gen. Tadeusz Bór-Komorowski, czy gen. Stefan Grot–Rowecki, którzy byli ikonami powstania warszawskiego.

Znamienne „Bóg, honor i ojczyzna” w jego wypadku było ściśle wypełnianym życiowym mottem. Poświęcił swoje życie Bogu, nie zapominając o honorze i ojczyźnie. W jego życiu znajdziemy i heroizm i poświęcenie. Miłość do Boga realizował kochając ludzi, dla których zawsze miał życzliwość i zrozumienie.

Są ludzie, z którymi chce się rozmawiać, którzy roztaczają wokół siebie taką przyjazną aurę. Do takich właśnie ludzi zaliczał się ksiądz Henryk Szklarek–Trzcielski.

Ksiądz Senior z wielkim szacunkiem i uznaniem mówił o swoich pedagogach, a w jednym z wywiadów powiedział tak: „gdy wziąć wysoki poziom moralno-religijny grona profesorskiego, to nie należy się dziwić, że z Gimnazjum Szamotulskiego jego wychowankowie wnieśli w życie społeczne, polityczne i gospodarcze, a także w struktury wojskowe wielkie walory ogólnoludzkie (..) i spełnili swoją misję w obronie i służbie praw i obowiązków wobec potrzeb drugiego człowieka”.

Ksiądz Henryk Szklarek powierzone mu przez Boga i mądrych ludzi „talenty” potrafił pomnożyć i oddać bliźnim i napawa nas dumą, że był synem naszej szamotulskiej ziemi.